haymard

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ Հովհաննես Թադևոսի [7(19).2. 1869, գյուղ Դսեղ (այժմ՝ ՀՀ Լոռու մարզում) – 23.3.1923, Մոսկվա, թաղված է Թբիլիսիի Խոջիվանքի պանթեոնում, սիրտը՝Դսեղ գյուղում], բանաստեղծ, արձակագիր, գրակ-հասարակական գործիչ: Նախնական կրթությունն ստացել է հայրենի գյուղում, այնուհետև Ջալալօղլիի (այժմ՝ Ստեփանավան) ծխական դպրոցում: 1883–87-ին սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում: Թումանյանը սկսել է ստեղծագործել 1880-ական թթ. կեսից: Որպես բանաստեղծ հայտնի է դարձել 1890-ական թթ. («Բանաստեղծություններ», հ. 1–2, 1890–92): Թումանյանի ստեղծագործական հասունության և ժողովրդայնության ամենաբարձր փուլը սկսվել է XX դ. առաջին տարիներին: Թումանյանի ստեղծագործական սկզբունքները հատկապես ցայտուն են դրսևորվել պոեմներում ու բալլադներում: «Հառաչանք», «Լոռեցի Սաքո», «Մարո», «Անուշ» (համանուն օպերա՝ 1912, կինոնկար՝ 1983) պոեմներում պատկերված է հայ նահապետական գյուղն իր սովորույթներով, պատկերացումներով, սոցիալ-կենցաղային հակասություններով:  

1894-ին Թումանյանը գրել է «Դեպի Անհունը» պոեմը  {այլ տարբերակ}, որում բանաստեղծն անդրադառնում է կեցության հավերժական գաղտնիքներին, կյանքի ու մահվան առեղծվածին: «Պոետն ու Մուսան» պոեմում  {այլ տարբերակ} ծաղրել է անտարբեր ու գռեհիկ վերաբերմունքը ստեղծագործական աշխատանքի, գրողի և հասարակության փոխհարաբերության նկատմամբ: Թումանյանի ստեղծագործությունն զգալիորեն կապված է բանահյուսության հետ («ՍասունցիԴավիթ», 1902, պոեմ): Նրա բալլադների հիմքում ընկած են հայկական և արևելյան լեգենդներ ու ավանդություններ («Ախթամար», 1892 {այլ տարբերակ}, «Փարվանա», 1903 {այլ տարբերակ}, «Թմկաբերդի առումը», 1902 {այլ տարբերակ}, «Հսկան», 1908 {այլ տարբերակ}, «Մի կաթիլ մեղր», 1909 {այլ տարբերակ}, «Աղավնու վանքը», 1913 {այլ տարբերակ}, «Թագավորն ու չարչին», 1917) {այլ տարբերակ}: XX դ. սկզբին Թումանյանը մշակել է երկու տասնյակից ավելի հայկական ժողովրդական հեքիաթներ [«Տերն ու ծառան» (1908), «Ոսկու կարասը» (1908) {այլ տարբերակ}, «Քաջ Նազար» (1912) {այլ տարբերակ}], փոխադրել Գրիմ եղբայրների, ռուսական, հնդկական, ճապոնական, իտալական և այլ ժողովրդական հեքիաթներ:

Հայ արձակի լավագույն էջերից են Թումանյանի պատմվածքները, որոնցում առանձնանում է «Գիքոր» (1895, հրատարակություն՝ 1907, համանուն կինոնկար՝ 1934, 1982) պատմվածքը: Մանկական գրականության լավագույն էջերից են «Շունն ու կատուն» (1886, հրատարակություն՝ 1892), «Անբախտ վաճառականներ» (1886, հրատարակություն՝ 1899) {այլ տարբերակ}, չափածո և արձակ այլ գործեր: Կյանքի վերջին տարիներին (1916–22) գրել է բազմաթիվ քառյակներ, որոնք իրենց տեսակի մեջ կատարյալ են:

1899-ին Թումանյանին ախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծվել է «Վերնատուն» գրականության խմբակը: Թումանյանը հանդես է եկել նաև հոդվածներով, որոնցում արծարծվել են հասարակական կյանքին, գրականությանը, բանահյուսությանը, հայոց լեզվի զարգացմանն առնչվող հարցեր: Գրել է հետազոտություններ Նահապետ Քուչակի, Նաղաշ Հովնաթանի, Սայաթ-Նովայիմասին: Կատարել է թարգմանություններ Ալեքսանդր Պուշկինից, Ջորջ Բայրոնից, Միխայիլ Լերմոնտովից: 

Թումանյանը ակտիվ հասարակական գործունեություն է ծավալել: 1905– 1907-ին մեծ ջանքեր է գործադրել ցարական իշխանությունների հրահրած հայ-թաթարական ընդհարումներին վերջ տալու համար: Այդ պատճառով երկու անգամ ձերբակալվել է (1908–09, 1911–12): Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին սերտորեն համագործակցել է զորավար Անդրանիկի հետ, երկու անգամ եղել Արևմտյան Հայաստանում, անձամբ (դստեր հետ) մասնակցել Էջմիածնում հավաքված արևմտահայ գաղթականության և հատկապես որբ երեխաների խնամքի կազմակերպմանը:

1918-ին հիմնել է Հայոց հայրենակցական միությունների միություն (ՀՀՄՄ)՝տեղերում ժողովրդի ինքնապաշտպանության գործը կազմակերպելու նպատակով: Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո ՀՀՄՄ շրջանակներում:

Թումանյանի գլխավորությամբ ստեղծվել է Քննիչ հանձնաժողով՝ Փարիզում հրավիրվելիք վեհաժողովին պատերազմում հայերի կրած վնասների մասին փաստաթուղթ պատրաստելու համար: Թումանյանի թանգարան կա Երևանում, տուն-թանգարան՝ Դսեղում: Նրա անունով են կոչվում Երևանի տիկնիկային թատրոնը, դպրոցներ, փողոցներ, գրադարաններ Երևանում և երկրի տարբեր քաղաքներում: 1980-ին ՀԳՄ սահմանել է Թումանյանի անվան ամենամյա գրական մրցանակ:

Երկ. ժող., հ. 1–6, Ե., 1940–59: Երկ. ժող., հ.1–4, Ե., 1969: 

ԵԼԺ, հ. 1–10, Ե., 1988–99: 

 Հովհաննես Թումանյանը սիրելի պոետն է ո՛չ միայն իր ժողովրդի, նա այդպիսին է դարձել նաև եղբայրական մյուս ժողովուրդների և ամենից առաջ վրաց ժողովրդի համար: Վրաստանում Հովհաննես Թումանյանը ամենից ավելի ժողովրդականություն վայելող ու սիրված պոետներից մեկն է: Նրա երկերը խոր կերպով թափանցել են ընթերցող մասսաների մեջ: Նրա լավագույն երկերը թարգմանված են վրացերեն լեզվով: Նրան ուսումնասիրում են մեր դպրոցներում: Նրա բանաստեղծություններն արտասանվում են, երգվում: /ՍԱՆԴՐՈ ԷՈՒԼԻ/

 Թումանյանին մեծ գրող էր համարում, բայց նյարդայնանում էր` տեսնելով նրա անվան շուրջ ստեղծվող պաշտամունքը: Չէր ընդունում հատկապես նրա լեզուն, առարկում էր բոլորին, ով ասում էր, թե մեր գրականությունը Թումանյանի ճանապարհով է ընթանալու: Այն համոզմանն էր, որ գրական լեզվի սկզբունքը տվել են Տերյանը, Չարենցը: Աղայանին էլ համարում էր սրանց նախահայրը: Դրա վերաբերյալ հաճախ վիճում էր Իսահակյանի հետ.

-Դե´, իհարկե, դու էլ Թումանյանի կողմն ես, նա` գյուղացի, դու` գյուղացի, իրար լավ կհասկանաք:

-Ամբողջ Եվրոպան ման եկար ու էլի նույն գյումրեցին մնացիր:

Իսահակյանը ժպտում էր… /Դ. Դեմիրճյան/

«Թումանյանը մեր ազգային մեծ բանաստեղծն է և նրա ամեն մի խոսքը մեզ համար սրբություն է... Ժողովրդական ակունքներից է սնվել նրա բյուրեղային վճիտ քերթությունը: Եվ ինչպես գետն է իր մեջ ներառում լեռնային աղբյուրների ջրերն ու վտակները, այնպես էլ Թումանյանի ստեղծագործությունն իր մեջ է առել հայ ժողովրդի իմաստնությունը, հույսերն ու երազանքները, նրա դրամատիկ ցնցումներով լի պատմությունն ու երջանկության ձգտումը»: /Մ. Սարյան/