Մեծանուն Հայեր

ԱՐԱ ԳԵՂԵՑԻԿ

Կենսագրությունը

Հայկ նահապետի անդրանիկ որդին էր Արամանյակը, սրա անդրանիկ որդին էր Արամայիսը, սրա անդրանիկը Ամասիան, Ամասիայինը՝ Գեղամը, Գեղամի անդրանիկը՝ Հարման, Հարմայինը՝ Արամը և վերջապես Արամի անդրանիկ որդին՝ Արա Գեղեցիկը: Այնքան մեծ էր Արամի հեղինակությունը, որ նրա անունով էին մեր երկիրն ու ազգը կոչում դրացի ժողովուրդները. Հույները՝ Արմեն, պարսիկներն ու ասորիները՝ Արմենիկ: Արամը ողջ ժառանգությունը թողնում է իր գեղեցիկ որդուն՝ Արային: Արամի մահից հետո Հայաստանում իշխանությունն անցնում է Արա Գեղեցիկին: Արա Գեղեցիկը շարունակել է Ասորեստանի դեմ ուղղված հոր սկսած հայոց ազատագրական պայքարը: Նրան նվիրված տոնախմբությունները կատարվում էին գարնանը և կապված էին բնության զարթոնքի հետ: Արա Գեղեցիկին էր նվիրված հայոց հեթանոսական տոմարի վեցերորդ ամիսը, որը կոչվում էր Արաց: Արան մարմնավորում է հեթանոս հայերի հավատալիքները մեռնող և հառնող աստծո, բնության զարթոնքի, նաև ընտանեկան առաքինության և ողջամտության մասին: Արայի պաշտամունքի լայն տարածվածության մասին են վկայում Այրարատ, Արագած, Արայի լեռ, Արայի դաշտ, Արայի գյուղ և բազմաթիվ այլ տեղանուններ: Ըստ ժամանակակից պատմաբանների, Արա Գեղեցիկը հայոց մի քանի թագավորների բնավորությունների լավագույն գծերի հիմքում ստեղծված հայոց հայրենասեր թագավորի անձնավորումն է, և որպես առանձին արքա գոյություն չունի: Հայագիտության մեջ կան տեսակետներ, որ Արա Գեղեցիկը ներկայացրել է բուսականության, բերքի և բնության, մահվան ու հարության աստվածությունը: Նրա պաշտամունքի հետ են կապված «Վիշապ» քարակոթողները, որոնք, ըստ էության, Արա Գեղեցիկի արձաններն են: Վերջիններս Հայոց լեռներում, աղբյուրների ակունքներում կանգնեցվել են ոռոգման ջրերով բերքն ապահովելու նպատակով:

Գործունեությունը

Արա Գեղեցիկն ամուսնացել է հայուհի կնոջ՝ Նուարդի հետ: Արայի և Նուարդի սիրո ու նվիրվածության մասին հայտնի էր բոլորին, ինչի մասին նաև վկայում է Մովսես Խորենացու «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» առասպելը, որն արտահայտում է Արայի պաշտամունքի վերջին և զարգացած փուլը: Արա Գեղեցիկի կառավարման ժամանակ Ասորեստանում տակավին թագավորում էր Նինոսը, որը նույնպիսի թագավորական շնորհների է արժանացնում Արային, ինչպես նրա հորը՝ Արամին: Իսկ Նինոսի կինը՝ Շամիրամը, բազում տարիներ լսած լինելով Արայի անզուգական գեղեցկության մասին, անհուն տարփանքով տենչում էր տեսնել նրան, բայց ամուսնու ահից չէր համարձակվում իր ցանկությունն իրականացնել: Հին Հունական առասպելներում Շամիրամը համարվել է սիրո և պտղաբերության աստվածուհի Դերկետոյի դուստրը, ում իբր խնամել են աղավնիները, և նա էլ՝ ի վերջո փոխվել է աղավնու, համբարձվել երկինք և դարձել աստվածուհի: Բայց ահա Մովսես Խորենացին Շամիրամին անվանում էր անառակ, վավաշոտ և այրասեր: Եվ ահա, երբ վախճանվում է Նինոսը, Շամիրամը չի կորցնում պահը, իր տարփանքը համարձակորեն բացահայտելով, պատգամավորներ է առաքում Արա Գեղեցիկի մոտ, ճոխ ընծաներով, բազում աղերսանքներով ու պարգևների խոստումներով խնդրում Արային գալ Նինվե, կամ ամուսնանալ իր հետ և բոլորի վրա թագավորել, կամ էլ իր տարփալից ցանկությունները կատարել և մեծամեծ նվերներով ու խաղաղությամբ իր երկիրը վերադառնալ: Շամիրամի պատգամավորները գալիս են Հայաստան, բայց Արան կտրականապես մերժում է Շամիրամի կամքը կատարել: Պատգամագնացությունները կրկնվում են մի քանի անգամ՝ Շամիրամի նորանոր խոստումներով, հորդորներով ու աղաչանքներով, սակայն ամեն անգամ արժանանում են Արայի մերժմանը: Երբ այդ բազում բանագնացությունները դառնում են անարդյունք, Շամիրամը սատիկ զայրանում է, զորք է հավաքում և շտապով մեկնում է Հայոց աշխարհ՝ Արայի դեմ պատերազմելու: Բայց նա շտապում է ոչ թե Արային սպանելու կամ հալածելու, այլ նրան իր ձեռքը գցելու, նվաճելու, իր մոլեգին ցանկությունները կատարել տալու և տռփանքը հագեցնելու: Շաիրամը փութով գալիս հասնում է Արայի դաշտը, որ հետագայում նրա անունով կոչվեց Այրարատ: Այստեղ, ճակատամարտից առաջ, Շամիրամը պատվիրում է զորապետներին՝ ամեն կերպ ջանալ կենդանի պահել Արային: Բայց մարտի ժամանակ Արայի զորքը կոտորվում է, Արան էլ ընկնում է պատերազմի դաշտում Շամիրամի կտրիճներից: Հաղթությունից հետո Շամիրամ տիկինը ճակատամարտի վայրն է առաքում դիահավաքներին՝ դիակների մեջ փնտրելու իր բաղձալի տարփածուին: Արային գտնում են մի խումբ քաջամարտիկների մեջ սպանված: Շաիրամը հրամայում է Արայի դին դնել ապարանքի վերնատանը: Իսկ երբ գրգռված հայոց զորքը պատրաստվում է նորից մարտնչել Շամիրամի դեմ Արայի մահվան վրեժն առնելու համար, Շամիրամը դիմում է նրանց, ասելով. - Ես հրամայեցի իմ աստվածներին՝ նրա վերքերը լիզել, և նա կկենդանանա: Շամիրամը հույս ուներ իր հմայական դյութությամբ վերակենդանացնել Արային: Բայց երբ դիակը սկսում է քայքայվել, Շամիրամը գաղտնի թաղում է Արային, իր հոմանիներից մեկին պաճուճապատում է Արայի կերպարանքով և լուր է տարածում, թե «Արալեզները Արային լիզելով վերակենդանացրին և մեր փափագն ու ցանկությունը կատարեցին: Այսուհետ նրանք առավել ևս արժանի են մեր պաշտամունքին ու փառաբանանը»: Շամիրամը արձան է կանգնեցնում Արային հարություն տվող աստվածների անունով և նրանց պատվին մեծամեծ զոհեր մատուցում: Արայի հարության լուրը տարածելով Հայոց աշխարհում և բոլորին համոզելով՝ Շամիրամը խաղաղեցնում է ժողովրդի հուզմունքը: Երբ Արա գեղեցիկը ընկավ Շամիրամի դեմ մղված ճակատամարտում, նա արդեն ուներ տասներկուամյա մի տղա՝ ծնված իր սիրելի կնոջից՝ Նուարդից: