ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Դեռևս 17-րդ դարի կեսերին Զանգեզուրի Գորիս գյուղաքաղաքից Խանզադյանների տոհմի ճյուղերից մեկը, որի հայրն է եղել Դավիթ Խանզադովը, գաղթել է Լոռու գավառ, բնակություն հաստատել Ղարաքիլիսայում: Դավիթ Խանզադովն ունեցել է Աբով անունով զավակ: 1820-1830-ական թվականներին, երբ Աբով Խանզադովը 30 տարեկան, ամուսնացած մարդ է եղել, տրոհվել է իր հայրական ընտանիքից, իր անվան հիմքի վրա դարձել է Աբով Աբովյան: Հիմք է դրվում Աբովյանների ցեղին, Աբով Աբովյանը դառնում է ցեղաստեղծ հայր:
Ղարաքիլիսան տարածված էր Փամբակ գետի աջ և ձախ ափերին, ներկայիս Գուգարք գյուղի և Դիմաց թաղամասի տարածքում: Վաղ բնակավայրերից է Փամբակ և Տանձուտ գետերի միախառնման վայրում գտնվող «Թագավորանիստ» բլուրը, որն այս անունն է ստացել Աշոտ Բագրատունի թագավորի 953-977թթ. հաճախակի այցելությունների շնորհիվ: 19-րդ դարի սկզբներին Ռուսաստանը պատերազմում է Պարսկաստանի, այնուհետև Թուրքիայի դեմ: Երբ ռուսական զորքերը ճակատ մեկնելիս հասել են Ղարաքիլիսա, օգնության խնդրանքով դիմել են բնակչությանը: Առաջին արձագանքողն է եղել Աբով Աբովյանը` կազմակերպելով զորքերին իջևանատնով և սննդով ապահովելու գործը: Թիֆլիսում տեղակայված ռուսական զորքերի հրամանատարությունն այդ տարիներին պայմանագիր է կնքել Աբով Աբովյանի հետ, որից հետո ղարաքիլիսեցիների կողմից ռուսական բանակին օգնելը դարձել է պարբերական:
Հոր գործը շարունակել է որդին` Խաչատուր Աբովյանը, որը 1877-1880թթ. պատասխանատու պաշտոն է զբաղեցրել Ալեքսանդրապոլ–Թիֆլիս փոստուղու շահագործման պետական վարչությունում: Նա հորից ժառանգած ջրաղացում չքավոր ընտանիքների աղունն անվարձ է աղացել, իր վաստակած և ժառանգություն ստացած հարստության մի մասը սիրով տրամադրել է աղքատ համաքաղաքացիներին:
1878թ. Ղարաքիլիսան չուներ ջրամատակարարման որևէ հնարավորություն: Բնակչության միակ հույսը ջրհորներն էին: Խաչատուր Աբովյանը սեփական միջոցներով ջուրը խողովակաշարերով հասցրել է գյուղաքաղաքի կենտրոն և մի հրաշալի աղբյուր կառուցել:
1878թ. Լոռվա գավառում երաշտի պատճառով բնակչությունը կանգնել էր սովահարության վտանգի առջև: Խաչատուր Աբովյանի հայտարարությունն այն մասին, որ յուրաքանչյուր ընտանիք Աբովյանների ամբարից կարող է ստանալ այնքան հացահատիկ, որ բավարարի ձմռանը օգտագործելուն և գարնանացանի համար, ուղղակի անակնկալի էր բերել ժողովրդին: Նա կարգադրել էր այդ ամենը կազմակերպել առանց աղմուկի, որ ոչ մի գյուղացի չամաչի վերցնել իրեն անհրաժեշտ հացահատիկը:
Հարուստ բարերար լինելուց բացի Խաչատուր Աբովյանը սակավապետ էր և նույնն էլ պահանջում էր իր որդիներից: Նա իր ավանդը ներդրեց նաև Թբիլիսի – Ղարաքիլիսա, Ալեքսանդրապոլ–Կարս երկաթուղու շինարարության գործում: Բարեգործությունների և ազգօգուտ ձեռնարկների համար Խ. Աբովյանը բազմիցս արժանացել է պարգևների ու մեդալների: Խաչատուր Աբովյանի և իր կնոջ մահից հետո երախտապարտ զավակները` Սողոմոն և Ալեքսանդր Աբովյանները, սբ. Աստվածածին եկեղեցու բակում կառուցեցին տոհմական գերեզման-դամբարան, որտեղ էլ թաղեցին իրենց ծնողներին: Հուշաքարերին դրվեցին հրեշտակ քանդակներ, որոնք պատրաստվել էին իտալական «Անդրեոտտի» ֆիրմայում: Ըստ պատմողների` այդ հրեշտակները Ղարաքիլիսա են հասցվել Աբովյանների ղեկավարած փոստուղու մեքենաներով, որոնք ստացել էին արտասահմանից: Խաչատուր Աբովյանն ուներ չորս ժառանգ` Սողոմոնը, Ալեքսանդրը, Ջավահիրը և Սոֆյան: Սողոմոնը և Ալեքսանդրը դարձան հոր գործի արժանի շարունակողները: Ղարաքիլիսայում տարրական կրթություն ստանալուց հետո եղբայրներն իրենց ուսումը շարունակել են Թիֆլիսի գիմնազիայում: Այնուհետև Սողոմոնն ընդունվել է Տոմսկի տեխնոլոգիական ինստիտուտ, իսկ Ալեքսանդրը` Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան:
Վերադառնալով` նրանք շարունակեցին իրենց հոր գործը: Ընդարձակեցին փոստուղիների ընդգրկումները` Ալեքսանդրապոլ–Ղարաքիլիսայից մինչև Աղստաֆա, ապա` Թիֆլիս, Բորժոմ և Աբասթուման: Բացի Ղարաքիլիսայից` նրանք շենքեր կառուցեցին նաև Ալեքսանդրապոլում (այժմ Գյումրի): Գյումրիի կենտրոնական մասում կառուցեցին բազմասենյականոց երկհարկանի տուն: Այնտեղ տեղավորել էին իրենց գրասենյակները, քաղաքային փոստը, հարկային տեսչությունը, բանկեր և այլն: Մինչև 1988թ. երկրաշարժը նշված շենքի տարածքները զբաղեցնում էին Լենինականի կայազորի շտաբը, հոսպիտալը և այլն:
Նշանավոր երևույթ է եղել Ղարաքիլիսայի սբ. Աստվածածին եկեղեցու համար Մոսկվայում պատվիրված թավշյա ոսկեկար նախշազարդերով վարագույրը, որը ասեղնագործված է եղել աստվածաշնչյան սյուժեներով: Դրանց էսքիզները արվել էին Էջմիածնում:
1900թ. Աբովյանների տուն է այցելել Վեհափառ Հայրապետ Խրիմյան Հայրիկը: Նա իր երախտագիտությունն է հայտնել Աբովյաններին իրենց բարերար գործունեության համար: Երբ հրդեհվեց Ղարաքիլիսայի մեծ դպրոցի շենքը, անհրաժեշտ եղավ հանգանակությունների միջոցով նոր շենք կառուցել: Այդ տարիներին (1912-1913) Ղարաքիլիսայում կային մի քանի մեծահարուստ ընտանիքներ: Չնայած այդ ամենին` պարզվեց, որ բոլոր հարուստների կողմից հանգանակած գումարը չէր բավարարի նույնիսկ դպրոցի շենքի աննշան վերանորոգումների համար: Մեծահարուստների հաջորդ հավաքի ժամանակ Սողոմոն Աբովյանը հայտարարում է, որ իր կրտսեր եղբոր հետ միասին որոշել են կառուցել նոր դպրոց: Ի զարմանս մյուս հարուստների` կարճ ժամանակում դպրոցը կառուցվեց եղբայրների միջոցներով: Նրանք դպրոցն ապահովեցին անհրաժեշտ գույքով, գրենական պիտույքներով և պայուսակներով: Այն փողոցը, որի վրա կառուցվեց դպրոցը, անվանվեց Աբովյանների անունով: Խորհրդային կարգեր հաստատելուց հետո փողոցն անվանափոխվեց և կոչվեց Դպրոցի: Խորհրդային իշխանության փլուզումից հետո` տարիներ անց Վանաձորի քաղաքապետարանի որոշմամբ վերը նշված վարժարանն անվանակոչվեց Սողոմոն Աբովյանի անվամբ և ընդգրկվեց ՀՀ պատմամշակութային հուշարձանների ցանկում: Այժմ Վանաձորի թիվ 1 վարժարանը չի գործում. այն միաձուլման եղանակով միացված է թիվ 20 դպրոցին:
Խորհրդային տարիներին Աբովյանների սեփականությունը համարվող բազմաթիվ շենքեր և շինություններ ծառայում էին տարբեր նպատակների համար: 20-րդ դարի 50-ական թվականներից Կիրովական քաղաքի զարգացման հետ կապված ճարտարապետական նախագծերի իրականացման նպատակով քանդվեցին Աբովյանների շինությունների մեծ մասը: Այսօր էլ Վանաձորում և Երևանում ապրում են Աբովյանների տոհմի շառավիղները: Աբովյանների տոհմը տվել է բազմաթիվ բարձրակարգ արհեստավորներ, տնտեսական և ֆինանսական ոլորտի աշխատողներ, մանկավարժներ, տարբեր որակավորման ինժեներներ, բժիշկներ, արվեստի նվիրյալներ:
Մեծ եղան մեծահարուստ բարերար Ալեքսանդր Աբովյանի դստեր` Արմենուհի Աբովյանի ծառայությունները Կիրովական քաղաքում երաժշտական արվեստի տարածման գործում: Երաժշտական կրթություն ստանալուց հետո` դեռևս 20-րդ դարի 30-ական թվականների սկզբից, երբ բացվեց Կիրովականի թիվ 1 երաժշտական դպրոցը, նա դարձավ հիմնադիր դասատու և 40 տարուց ավելի դաշնամուրի դասեր դասավանդեց նույն դպրոցում: Հայաստանի վաստակավոր ուսուցիչ էր:
1970-1990-ական թվականներին հայ երգարվեստի բնագավառում մեծ հաջողությունների հասավ վաստակաշատ և հանրահայտ երգչուհի Մելանյա Աբովյանը: Բազմաթիվ միջազգային մրցույթների դափնեկիր էր: Նրա արվեստը երկրպագում էին ոչ միայն Հայաստանում, այլև աշխարհի շատ ու շատ հայաբնակ վայրերում: 1988թվականից Մելանյա Աբովյանն ապրում է ԱՄՆ-ում:
Գրեթե նույն այս տարիներին Աբովյանների տոհմը փառաբանվեց Կառլոս Աբովյան արվեստագետի ստեղծագործությամբ:
Նրա գեղանկարչական աշխատանքները սփռված են ամբողջ աշխարհում:

Էդիկ Աբովյան