ԼՈՒՍԱՆԿԱՐՆԵՐ

1972-ի ամառն էր: Մորաքրոջս դստեր հետ գնում էի Արդվի` հանգստանալու: Ավտոբուսի մեջ նստած` լուսամուտից նայում էի արագ սահող պատկերներին: Մտքերի մեջ էի:
– Ներողություն, չէի՞ք ասի` երբ կհասնենք Օձուն:
Կանացի ձայն էր: Ետ շրջվեցի: Ամուսիններ էին: Բացատրեցի, որ շուտով Արդվիում կլինենք: Տղամարդը մանրամասն հարցուփորձ արեց Արդվիի մասին:
...Հետո Արդվին դարձավ նրա ամենասիրելի վայրը: Այնքան սիրելի, որ կտակեց` սիրտը ամփոփել այնտեղ:
Իսկ ես մինչև օրս պահպանում եմ այդ հաճելի օրվա հիշողությունը. այդ օրն ինձ առաջարկել էին որպես բնորդուհի նկարվել, ու ինքս իմ աչքին փոխվել էի, դարձել ուրիշ: Խոստացել էի Կիրովական ոտք դնելիս այցելել, հանդիպել նրան` այդ անհայտ նկարչին:
...Հանդիպումը եղավ 12 տարի անց միայն:
Ընկերոջ` Ռաֆիկենց տանը մի զրույցի ժամանակ հիշել էի տարիներ առաջվա այդ զարմանալի հանդիպումը: Պատմել էի ու անցել: Ռաֆիկը Կառլոսին հարցրել էր: Կառլոսը հիշել էր աղոտ: Ցանկացել էր տեսնել: Ու մի օր Աննան` Ռաֆիկի կինը, ինձ նորից հրավիրեց իրենց տուն: Ոչինչ չասաց: Գնացի: Այդ օրը Ռաֆիկենց տանը հարցրի` «Ի՞նչ մասնագետ եք»: Ասաց. «Կոշկակար եմ, վատ է՞»: Ասացի. «Չէ', վատ չէ»: Ու բան չասաց:
Հետո... Այդ օրը սկիզբ դարձավ մի մեծ ու լավ բարեկամության, որը շարունակվեց մինչև...
Կառլոսի մահով ես կրկին որբացա: Ցավը, կորստի մեծությունն այնքան ահռելի էր, որ երանի էի տալիս` ճանաչած չլինեի: Սակայն երբ ապրած օրերիս միջից Կառլոսին հանում էի, մնում էր մի անլցելի դատարկություն:
Մի անգամ Ալավերդուց գալիս էինք. Կառլոսն էր, Վեքիլյան Նորիկը և Կլեկչյան Դավիթը: Ճանապարհին որոշեցին մտնել «Անուշ» ռեստորան: Որոշումը Նորիկինն ու Դավթինն էր: Կառլոսն ասաց. «Գուլո, իրանցից չես պրծնի»: Նորիկն էլ, Դավիթն էլ այնքան սիրուն խմեցին Կառլոսի կենացը, ապա ասացին, որ ես էլ պետք է կենաց ասեմ: Ասացի, ինչ միտքս եկավ. «Կյանքն իմ շուրջը դատարկ տեղեր շատ էր թողել: Կառլոսն իրենով լցրել է այն: Նա և' հայր է, և' եղբայր, և' քույր, և' ընկեր, և' ընկերուհի: Ամեն ինչ»: Կառլոսն ասաց` «Ապրե'ս, Գուլո»: Նա ուշադիր էր բոլորի նկատմամբ, և ինքն էլ ամենափոքր ուշադրությունից անգամ իրեն լավ էր զգում:
Նա մի մարդ էր, որի մոտ բոլորը փորձում էին երևալ միայն լավ կողմերով: Փորձում էին նմանվել այդ զարմանահրաշ, մաքուր, անբիծ, անմեղ, մեծատառով Մարդուն: Փորձում էին վայելել նրա մտերմությունը, արժանանալ գովեստին, հաճոյախոսությանը:
Անզուգական զրուցակից էր Կառլոսը` Լավատեղյակ էր համաշխարհային գրականությանը, երաժշտությանը, արվեստին, քաղաքականությանը: Երբեք բառեր չէր փնտրում. պերճախոս էր: Անկաշկանդ կարող էր քննարկել, խոսել ցանկացած ասպարեզի մարդկանց հետ, ցանկացած թեմայի շուրջ ուրույն կարծիք ուներ:
Գրականությունից խոսում էր գրականագետի պես` մեջբերումներ անելով: Խոսում էր երաժշտությունից, ու զարմանում էիր` ինչպե'ս է երաժշտություն հասկանում: Իսկ արվեստանոցում երաժշտություն միշտ կար: Նկարելիս ընտրում էր որևէ երաժշտություն. ամեն նկար այդպես իր երաժշտությունն ուներ: Երաժշտությունը Կառլոսին օգնում էր նկարելու:
Միշտ ուներ նոր մտահղացումներ: Ասում էր. «Գուլո', գիտե՞ս` ինչ եմ նկարելու: Մի տղա` վերջին ուժերը հատած, մահվան մահճում` դեզի վրա պառկած «Արդվին էր պատկերացնում», ձեռքը մեկնել է. վերջին շնչում է, իսկ կողքին մի աղջիկ է` մուսան. տղան ձեռքը մեկնել է դեպի աղջիկը, բայց... չի հասնում: Ա'յ, է'դ պահն եմ նկարելու:»
Մի օր էլ նկարելիս ասաց. «Գիտե՞ս` ի'նչ է անցել մտքովս: Մի պատմվածք եմ մտածել: Նկարիչը սիրում էր մի աղջկա, որն աղքատ էր և իր տունը պիտի վաճառեր: Նկարիչն այդ տունը գնում է, որովհետև մտածում էր, թե աղջիկը կկարոտի հայրական տունն ու երբևէ կվերադառնա: Անցնում են տարիներ, ու աղջիկն իսկապես վերադառնում է: Եվ նկարիչը նկարելու ժամանակ տեսնում է` ինչպես աղջիկը հուշիկ քայլերով իջնում է աստիճաններով… Ուժեղ է, չէ՞»:
Նրա հետ կորցնում էիր ժամանակի զգացողությունը: Նրանից հեռանալուց հետո երկար պահպանում էիր նրա մոգական ազդեցությունը, կարոտում նրա արվեստանոցի կոլորիտին, իրեն:
Նրբանկատ էր շատ:
Անկախ տրամադրությունից` ուզում էիր տեսնել Կալոյին. ուրախ էիր` ուզում էիր տեսնել, տխուր էիր` ուզում էիր տեսնել: Հրաժեշտից առաջ հարցնում էր. «Հիմա լա՞վ ես»: Խոսում, զրուցում էր այնքան, մինչև համոզվեր, որ քեզ լավ ես զգում:
Անգամ քայլվածքից, արվեստանոցի դուռը բացելուց զգում էր տրամադրությունդ:
– Տխու'ր ես,– չէր հարցնում` փաստում էր: Հետո քեզ օգնում էր չասել տխրությանդ պատճառը, եթե այդպես էիր ուզում: Մխիթարում էր այնպես, որ ակամա խաղաղվում էիր ու մոռանում:
1988 թվի երկրաշարժից հետո թվում էր` կյանքը չի շարունակվի: Առաջին օրերին չէի մտածում, որ կարող եմ Կառլոսենց այցելել: Գնացի մի քանի օր անց: Այնպե˜ս հուսադրեց. «Մի' մտածի, մեր երկիրը կապրի, իր պատմության մեջ մեր ժողովուրդն ինչե˜ր է տեսել. եկել են, կոտորել... Երկրաշարժեր են եղել: Ժողովուրդը կապրի, ա'յ, կտեսնես, դպրոցներ կսարքեն... Ամբողջ աշխարհը եկել, օգնում է»: Խոսում էր, հուսադրում:
Երկրաշարժի նախօրեին մի նկար էր նկարել: Պատկերված էր քաղաք, սև շենքերի արանքներում կարմիրն էր տիրում: Հարցրեց. «Ի՞նչ ես զգում»: Ասացի. «Կարմիրը ոնց որ հրդեհ լինի»: «Անունը երևի «Այրվող քաղաք»» դնեմ,– ասաց մտախոհ: Կարծես կանխազգում էր:
Սիրում էր բնությունը:
Բնության մեջ ուներ իր սիրած անկյունները, ուր, ժամեր շարունակ նկարելուց հոգնած, գնում էր հանգստանալու: Մեքենայից իջնում ու պառկում էր գետնին, գլուխը թաղում կանաչի մեջ, խոր շնչում խոտ ու ծաղկի բույրը: Հետո փակում էր աչքերը և ոչ արթուն, ոչ քնած` վերլուծում օրվա ընթացքում իրեն այցելածների թողած տպավորությունը, կիսատ թողած նկարի այս կամ այն դրվագը, նոր ստացած ինֆորմացիան: Այնքան գեղեցիկ բաներ էր գտնում բնության մեջ. նկատում էր ամեն մի սիրուն անկյուն` մի ծառ, մի ծաղիկ, լույսի մի ստվեր, մի յուրօրինակ գույն. նայում էիր ու տեսնում, որ այդ պահին այդ մի ծառն իսկապես առանձնահատուկ է, այդ մի ծաղիկն իրոք հրաշագեղ է, այդ լուսաստվերը կամ գույնը հիրավի անկրկնելի է... Նկատում էր երկնքի բոլոր փոփոխությունները, շատ էր սիրում մայրամուտները: Կալոն մեզ սովորեցնում էր ոչ միայն սիրել բնությունը, այլ նաև նայել-նկատել:
Բարի էր: Մարդասեր ու շռայլ: Նկարի դիմաց ստացած սիմվոլիկ գումարից բաժին կհաներ բոլոր մտերիմներին:
Չէր կարողանում տանել, որ փողոցում, կանգառում մարդիկ խմբված էին լինում, խղճում էր. «Գիտե՞ս, ինձ թվում է, որ մեքենա ունենամ, կանգառում հավաքված մարդ չի լինի` բոլորին տեղ կհասցնեմ»: Հետո` երբ արդեն մեքենա ուներ, ասում էր. «Մեքենա ունեմ, բայց էս մարդիկ էլի կանգնած են»: Եվ դա նրա համար դարձել էր ամենօրյա մտահոգության առարկա: Հաճախ էր պատահում, որ կանգառում սպասող մարդկանց, հատկապես` ծերերին ու երեխաներին, նստեցնում մեքենան, տանում-հասցնում էր ուր-որ: Երբ հարցնում էին` «Ի՞նչ պետք է տանք», ասում էր. «Ի'նչ տալ, ի'նչ բան, իջիր»:
Ուղղամիտ էր, հպարտ:
Երբեք ռևերանս չէր անի ոչ մի պաշտոնյայի առջև: Սիրում ու գնահատում էր ճշմարտությունն ու ազնվությունը:
Ուներ նուրբ ճաշակ: Նկարելու ժամանակ ցանկացած զգեստի տալիս էր ուզած ձևը կամ ավելացնում էր մի դետալ, որն ամբողջովին փոխում էր դրա նախնական տեսքը, դարձնում ավելի հետաքրքիր ու հաճելի: Նկատում էր շորի փոքրիկ ծալն անգամ ու սիրուն հաճոյախոսություն էր անում: Կալոյի մոտ անկեղծանում էին բոլորը, որովհետև գիտեին, որ օգտակար խորհուրդ կտա:
Կառլոսին յուրովի սիրում էին բոլորը: Իրենց համար ամենանշանակալից պահին ցանկանում էին նրան կողքին ունենալ: Բոլորն իրենց համարում էին Կառլոսի ընկերը` համոզված, որ հենց ի'ր հետ է ամենից ավելի մտերիմ. բոլորն այդպես իրենց Կառլոսն ունեին: Բոլորի համար կարևոր էր նրա խոսքը, կարծիքը, դիտողությունը: Ու թեև երբեմն դժգոհելով, երբեմն անտրտունջ` կարողանում էր ժամանակ գտնել բոլորի` իրեն «խանգարողների» համար:
Մի օր գրքերը թերթելիս մեծերից մի միտք արտագրեցի թղթի վրա: Կառլոսը կարդաց, երեխայի նման ուրախացավ: Թուղթը տարավ հետը:
Հաջորդ օրը արվեստանոցի պատին, բավականին մեծ-մեծ տառերով, փակցրել էր.
«Նա, ով այցելում է ինձ, մեծ պատվի է արժանացնում:
Նա, ով չի այցելում, պատճառում է գերագույն հաճույք»:»
Կարդացողներից ոչ ոք, իհարկե, չփորձեց էլ նրան այդ «գերագույն հաճույքը» պատճառել: Բոլորը գալիս, կարդում էին, բայց ոչ մեկի մտքով էլ չէր անցնում, որ խանգարողներից մեկն էլ ինքն է:
Մի անգամ մեր տանը, կյանքից խոսելիս Կալոն ասաց. «Բայց այնուամենայնիվ էս է կյանքը. կյանքի գաղտնիքը անիմաստությունն է, իզուր ենք փորձում այն մեծատառով գրել»: Մեկ էլ զարմացած նայեց ու ասաց. «Գուլո', հետաքրքիր ստացվեց, չէ՞, էդ միտքը գրի', դա քեզ ոչ մեկը չի ասի»: Ես գրեցի ու պահեցի: Դա 1987 թվի հունվարի 19-ն էր:
Մի օր ինչ-որ պատճառով վիճեցինք: Նեղացանք: Երկուստեք համոզված էինք մեր ճշմարտացիության մեջ:
«Անցավ մի քանի օր: Չէի այցելում: Եկավ մեր ընդհանուր մտերիմը` Անոն: Եղել էր Կառլոսի մոտ, քննարկել էին: Իմանալով Կառլոսին` գտա մեծերի կյանքից մի թևավոր խոսք` «Ես սիրում եմ իմ ուսուցչին` Պլատոնին, բայց ճշմարտությունն ավելի եմ սիրում», գրեցի և Անոյի հետ ուղարկեցի:
Այդ երեկո Կառլոսը թուղթը ձեռքին եկավ մեր տուն. «Գուլո', էս շա'տ դուրըս եկավ»: Հաշտվեցինք:

Կալոն Վահագի դիմանկարն էր անում: Զրուցում էինք: Մեկ էլ եկավ Ռոբերտը:
– Հերիք է, տեղ ենք գնում:
Կառլոսը չէր սիրում, որ «տեղ» գնալիս կանանց էլ են վերցնում, ասաց.
– Լավ, Գուլոյին տուն տանենք ու գնանք:
Վահագն առարկեց` Գուլոյին էլ վերցնենք: Կալոն թե` ախր էս աղջիկը գործեր ունի: Բայց խուսափել չեղավ: Գնացինք:
Անլույս տարիներն էին: Մինչև մոմերը վառելը Ռոբերտը գնաց, ծաղիկների մի շատ սիրուն փունջ սարքած եկավ: Կալոն ասաց.
– Գուլո', տե'ս, ի'նչ պոետիկ հոգով մարդ է Ռոբերտը, ի˜նչ սիրուն ծաղկեփունջ է կազմել, հլա գույների'ն նայիր, փնջի'ն նայիր…

Մի օր թերթում էր Մարտիրոս Սարյանի գիրքը: Թերթում էր ու արտահայտում հիացմունքը: Հանկարծ հարցրեց.
– Ո՞ր նկարիչներին ես սիրում:
– Ռեմբրանդտ, Տիցիան, Կառլոս,– ասացի:
Չարաճճի ժպտաց: Հետո հարցրեց` բա Սարյա՞նը: Ասացի` չէ': Այնպե'ս զայրացավ, քիչ էր մնում հայհոյեր: Հանդարտվեց, երբ ասացի, որ ընդունում եմ Սարյանի մեծությունը, վարպետությունը, բայց նրա կտավները հոգուս մոտ չեն: Մի կերպ ներեց:
Գիտեր իր արվեստի մեծությունը, բայց մեծամիտ չլինելով` երբեք զգալ չէր տալիս, երբեք չէր թողնում գովաբանել իրեն:
Ուներ արտիստիկ խառնվածք: Նրա մեջ կարելի էր և' Համլետ տեսնել, և' Ժերար Ֆիլիպ:
Ինքն էլ երբեմն սիրում էր կրկնել.
«Օ˜, բախտ իմ դժխեմ,
Ինչու՞ ծնվեցի, որ հենց ե'ս ուղղեմ...»:
Կարծես շեքսպիրագետ լիներ: Ի˜նչ խորությամբ գիտեր Շեքսպիր, Թումանյան, Իսահակյան... Արտակարգ հիշողություն ուներ: Ու ե՞րբ էր հասցրել, մեծ մասը նկարի առաջ անցկացնող այդ տաղանդավոր մարդը, այդքան գիտելիք կուտակել:
Կառլոսն ինձ համար անսպառ թեմա է: Գուցե և ոչ միայն ինձ համար, այլև նրան մտերիմ բոլոր մարդկանց համար:
Ու որքան էլ հիմա պատմեմ, երբեք չեմ կարող հասնել վերջին:
Կարծես նրան ճանաչած լինեմ մի ամբողջ հավիտենություն:

***

Կառլոսի մահվան հինգերորդ տարելիցն էր: Ռադիոխմբագիր Սամվել Գրիգորյանն ասաց, որ ուզում է Կառլոսի մասին հաղորդում տալ, կարող ենք սրտի խոսք գրել: Գրեցի, ու երբ կարդաց, ասաց. «Ինքդ կարդա, որովհետև սա իրոք սրտի խոսք է»:
1997 թվի դեկտեմբերի 5-ն էր: Ամեն տարվա պես այդ տարի ևս հավաքվեցինք, այդ անգամ` Բաղոյան Ռոբերտի աշխատավայրում, գնացինք գերեզմանոց, ապա եկանք Կառլոսենց տուն. շարունակությունը Կալոյի հետ էր լինում: Ես ժամը 5-ին գնացի ռադիոխմբագրություն ու մեր բոլոր ընկերների անունից կարդացի.
«Սիրելի Կալո
Ամեն անգամ, երբ հարկ է լինում խոսել քո մասին, վախվորում եմ: Հանկարծ ու այնպես չներկայացնեմ: Չներկայացնեմ այնպես, ինչպես կայիր: Հանկարծ ու մտածեն, թե... հեքիաթ եմ պատմում... Լինեիր, ու հարկ չլիներ ներկայացնելու:
Արդեն հինգ տարի է, որ դու մեզ հետ չես, որ դու դարձել ես մեր «Մեծ բացական»: Չկաս:
Երանի իմանայիր, թե որքա˜ն անհնար է հաշտվել այդ «չկա»-ի հետ:
Երանի իմանայիր, թե ինչքա˜ն դժվար է առանց քեզ, թե ինչքա˜ն տխուր է առանց քեզ, որքա˜ն ես պակասում մեզ:
Մենք կարոտել ենք քեզ:
Ու երբ կարոտը օղակ է դառնում մեր պարանոցին ու գնալով սեղմվում է, մենք փորձում ենք քեզ գտնել եկեղեցու բակում, ձորերում, դաշտերում, քո սիրած վայրերում, բայց քեզ չգտնելով վերադառնում ենք ու հանկարծ հասկանում, որ դու ամենուր էիր, ամեն բացված ծաղկի վրա իջած ցողի, հեռուներից եկող քամու հևքի, մեր աչքերից գլորվող արցունքի կաթիլի մեջ:
Դու կաս: «Դու ամենուր ես»:
Կան քո զարմանահրաշ կտավները, որոնք յուրաքանչյուր դիտողի ուրիշ, շա˜տ ուրիշ աշխարհներ են տանում ու մտածել տալիս, թե ո՞վ է եղել արարիչը, այդ ի˜նչ վարպետ է եղել, կախարդական գույների, մտածելակերպի վարպետ, որ արարել է այդ կտավները` նրանց մեջ ամբարելով իր հոգու շռայլը:
Դու կաս, մեր լավ Կալո, դու չես մոռացվում, տարիները չեն խամրում մեր հիշողությունն առ քեզ, ու կարոտը սրտի ցավի պես ուղեկցում և ուղեկցելու է մեզ»: