Օսմանեան ժամանակաշրջանի Տիարպեքիր/Ամիթ/Ամէտ/Տիգրանակերտ քաղաքը կը գտնուի նոյնանուն նահանգին կեդրոնը։ Շրջապատուած ըլլալով Խարբերդի, Հալէպի, Պիթլիսի եւ Մուսուլի նահանգներով, անիկա կարեւոր խաչմերուկ կը հանդիսանայ այս տարածաշրջանին մէջ։
Զէյթունի աշխարհագրական դիրքը լեռնային է եւ քարքարուտ, բնականաբար կլիման ձմրան` խիստ ցուրտ, ամրան` տաք է. միայն քաղաքի կլիման բարեխառն է: Ամբողջ երեք ամիս ձիւնածածկ է: Դաշտերը քիչ ըլլալով բերքը քիչ է: Սակայն այդ քիչ մշակելի հողերու վրայ կը ցանեն [1] հացահատիկային արմտիքներէն` ցորեն, գարի, կորեկ, հաճար, ոլոռ եւ եգիպտացորեն. ընդեղեններէն` ոսպ, սիսեռ, բակլայ, լուբիա. բանջարեղէններէն կը մշակեն դդում, վարունգ, շինկիյօր (վարունգի երկար եւ գծաւոր տեսակ, այլ անուններով...
Զէյթունցին ըլլալով աւանդապաշտ, դարերու ընթացքին կենցաղային առօրեային զուգընթաց մշակած է ընտանեկան ծիսական արարողութիւններ եւ սովորութիւններ, որոնք իւրայատուկ են եւ կը տարբերին հարեւան շրջապատէն: Այսպէս, անդրադառնալով հարսանեկան արարողութեանց, սովորութիւն է, ինչպէս հայկական բոլոր շրջաններու մէջ, երբ երկու ընտանիքներ իրար նկատմամբ համակրանք կը զգան եւ կ’ուզեն աւելի սերտացնել իրենց կապը, դեռ օրօրոցի մէջ կը նշանեն իրենց երեխաները...
Եօթ գիւղերէ բաղկացած Մուսա Լեռը կը գտնուի համանուն լերան հարաւարեւելեան փէշերուն, Միջերկրականի ծովեզերքին: Լեռնային է, գիւղերը իրարմէ կը բաժնուին ձորերով. ճանապարհները քարքարոտ են, յաճախ դժուար անցանելի: Թէեւ կլիման բարեխառն է, եւ վարուցանքի համար բնակլիմայական պայմանները նպաստաւոր են, սակայն վառելահողի առումով բնութիւնը ժլատ է...
Նահապետական է Մուսալեռցի ընտանիքը. դարեր շարունակ ապրելով աւանդապաշտ սովորութիւններով, լեռնցի մարդկանց յատուկ բնաւորութիւն է կոփուած. ժուժկալ, բայց` կենսուրախ. կոպիտ, բայց` անկեղծ ու գթասիրտ. խստաբարոյ, բայց եւ երգիծասէր։
Տօներն ու անոնց հետ առնչուող արարողակարգերը մուսալեռցիներու կեանքին մէջ մեծ տեղ կը գրաւեն եւ յաճախ անոնք սերտօրէն կապուած են եկեղեցւոյ հետ: Թէեւ առերեւոյթ կը կարծուի որ անոնք այդքան ալ ջերմեռանդ չեն, սակայն խորքին մէջ աւանդապաշտ ու հաւատացեալ ժողովուրդ մըն է:
Մուսա Լերան ամենամօտիկ քաղաք Անտիոքը դեռեւս հին ժամանակներէն պատմական անուն մը եղած է. եւ պատահական չէ, որ Մուսա Լերան շրջակայքը կան բազմաթիւ հնավայրեր, որոնցմէ մաս մը նաեւ սրբատեղիներ են, աւերուած վանքեր ու եկեղեցիներ:
«Ստանպօլ` վաստակը պօլ,
Խարբեթ` բամբակը պօլ,
Յարաբկեր` բեր ու կեր»:
Երգիծասէր արաբկիրցին ահա այսպէս կը բնորոշէ Արաբկիրի կենցաղը...
Ակնի բնակլիմայական պայմանները բարեխառն են. ինչպէս յայտնի է, Ակն քաղաքը կառուցուած է Եփրատի եզրին, հսկայ քարաժայռի մը վրայ եւ միջնաբերդի մը կը նմանի, պարտէզներով ու կանաչութեամբ շրջապատուած տուներ. հեռուն` լեռներուն վրայ կ’երեւին շրջակայ գիւղերը:
Ուրֆայի հրաշալի դիրքը` Տիգրիս եւ Եփրատ գետերու միջեւ բնակլիմայական լաւ պայմաններով օժտած է ամբողջ շրջանը, որ թէ՛ լեռնային է, թէ՛ դաշտային, ունի անապատային բլուրներ, ջրառատ ու բարեբեր դաշտավայրեր:
Այնթապ քաղաքը կառուցուած է դաշտաձեւ բարձր (ծովու մակերեսէն 1500 – 1900 մեթր) հովիտի մը մէջ` շրջապատուած բարձրութիւններով: Կլիման բարեխառն է եւ առողջարար, ամառը` տաք է, իսկ ձմեռը` պաղ. ցամաքային է, քան` ծովային, միջակ աստիճան խոնաւութեամբ. անձրեւները` չափաւոր են, թէեւ երբեմն հեղեղներ կ’ըլլան, երբեմն ալ ընդհակառակն` չոր, սակաւանձրեւ երաշտանման կլիմայ:
Մամուրէթ իւլ-Ազիզի նահանգը Հայկական բարձրավանդակի Տաւրոսեան եւ Անդրտաւրոսեան լեռնաշղթաներու միջեւ գտնուող ընդարձակ ու արգասաբեր հովիտներով է կազմուած. անոր միջով կʼանցնին Եփրատն ու Արածանին (Արեւելեան Եփրատ, Մուրատ գետ):
Սասունը պատմական Աղձնիք նահանգի գաւառներէն է: Անոր հարաւային դաշտը Տիարպեքիրի ընդարձակ հովիտն է, զորս տեղացիք կը կոչեն Ներքին դաշտ. իսկ հիւսիւսը՝ Մուշի դաշտն է՝ «Վերին դաշտ» անուանումով:
Սասունցիները խիստ աւանդապաշտ են: Ինքնապաշտպանութեան նկատառումներով անոնք բնակութիւն հաստատած են լեռներու բարձրադիր գօտիներու մէջ, մեկուսացած ու անկախ այլ շրջաններէ, հետեւաբար անոնց կեանքը խարսխուած է դարերու ընթացքին արմատաւորուած խիստ տեղայնական ծիսական սովորութիւններու, աւանդութիւններու եւ հաւատալիքներու վրայ:
Հայկական սկզբնաղբիւրներուն մէջ սասունցիները կը ներկայացուին չափազանց աւանդապաշտ. անոնց համար ընտանիքն ու ընտանեկան բարքերը շատ կարեւոր են. նախանձախնդիր են արժանապատիւ եւ պահպանողական՝ կոպիտ եւ կռուարար ըլալլու աստիճան:
Դդում կ՚ըսէ հաւկըթով եմ,
Բազուկ կ՚ըսէ ես համով եմ,
Շաղգամ կ՚ըսէ ես խռով եմ,
Ձմերուկ կ՚ըսէ ջանէս հով եմ,
Կամբետ կ՚ըսէ խելքէս ծով եմ,
Պաղտեղ կ՚ըսէ ուրացող եմ,
Դդում կ՚ըսէ ես փփուկ եմ,
Խիյար կ՚ըսէ ես թաքուկ եմ,
Բակլէն կ՚ըսէ ես չքուկ եմ,
Նազուկ մատներով հնտրուկ եմ:
Զէյթունցին տօն օրերը կը նշէ յատուկ հանդիսաւորութեամբ, սիրով եւ ջերմեռանդութեամբ. տօնական օրերը մասնաւոր հմայք մը կ’ունենան. բոլորը անխտիր կը մասնակցին ընդհանուր տօնախմբութեան եւ ըլլալով աւանդապաշտ ժողովուրդ, կը յարգեն տօներու հետ կապուած ծէսերն ու սովորութիւնները: