ԹՈՐՈՆԹՈՀԱՅ

Սուրբ Յարութեան տօնը հայկական ժողովրդական հասկացութեամբ Մեծ Զատիկն է, ան անմիջականօրէն կապուած է եղած գարնանացանի հետ․ եւ տօնի ոգեղէն իմաստը գարունը ձմեռէն զատելու ծէսն է․ հետեւաբար տօնի գլխաւոր հմայական զարդը` ածիկն էր, սովորաբար ցորենի հատիկներու, բայց նաեւ այլ արմտիքներու աճեցուած ծիլերը (sprout):

Բարձր Հայքի խստաշունչ ու երկար ձմեռը մտահոգելով նախաբնիկները, մղած է ստեղծելու գարունը դիմաւորող շարք մը ծիսական արարողութիւններ, որոնց բոլորին նպատակն է ճանապարհել ձմեռնային եղանակը եւ խնդրելով նպաստել գարնան գալուստին:

Մանկութեանս տարիներէն միշտ կը յիշեմ գիւղի փռապան Խօշենց Յակոբ ամմոյի պատրաստած համով մեննեիշի (ծիթրոնով հաց) համը եւ ախորժալի բուրմունքը, որ կը տարածուէր փուռին շուրջ բոլորը: Միջին Արեւելքի երկիրներուն համար առօրէական ուտեստ մըն է զաաթերն (ծիթրոն) ու անով պատրաստուած հացը: Ու տարածուած կարծիք մըն է, որ անիկա արաբական մշակոյթ է, քանի որ բոլոր արաբական երկիրներուն մէջ կը գործածուի. անունը՝ նոյնպէս արաբական է, համացանցն ալ նոյնը կը վկայէ, հետեւաբար բոլոր աշխարհի համար այն արաբական ծագումով ուտեստ մըն է:

Ամանորի սեղանը կը յատկանշուի իր առատութեամբ, բայց նաեւ իւրօրինակ, գեղեցիկ, նրբահամ եւ աշխատատար ուտեստներու պատրաստմամբ, որովհետեւ հինէն ի վեր աւանդուած է, որ տօնական օրերու սեղանը խորհրդանշանական է եւ կ’արտայայտէ կենցաղի բարեկեցութիւնը, ինչպէս նաեւ Արարչագործութեան հանդէպ վերաբերմունք:

Միջինքը մեր եկեղեցական տօնացոյցի յիշատակելի օրերէն մէկն է, որ կʼազդարարէ պահքի կէսը: Ան կը զուգադիպի գարնան առաջին օրերուն, երբեմն նաեւ գարնանային գիշերահաւասարին՝ Մարտի 22ին: Հետեւաբար անմիջականօրէն կʼառնչուի բնութեան զարթօնքի եւ երկրագործութեան հետ:

Սովորաբար բոլոր հայկական շրջաններու մէջ, Յունուար 5-ի երեկոյան ժողովուրդը կը հաւաքուի եկեղեցւոյ մէջ, Ճրագալոյծի պատարագով միասնաբար ոգեկոչելու Յիսուս Քրիստոսի ծննդեան տարեդարձը: Աւանդութեան համաձայն, պահքի շրջան է եւ այդ օր պահքը կը լուծարուի եւ հաւատացեալները կը ստանան Սուրբ Հաղորդութիւն:

Հայաստանի խորովածը միշտ ալ համեղ եւ հրապուրիչ եղած է. առաջին հերթին, այն պատճառով որ մթերքը (միսն ու բանջարեղէնը) բնական աճեցուած է, ապա նաեւ հայերը կը սիրեն «կրակի հետ խաղալ», խորոված պատրաստել եւ մատուցել:

Հինէն ի վեր մեր վանքերուն մէջ կʼապրին վանականներըˋ գլխաւորաբար հոգեւոր հայրերն ու աշակերտները, տարբեր աստիճանի հասած եկեղեցականներ, կողք – կողքի, իւրաքանչիւրը գիտակ իր պատասխանատւութեանց:

Մանկութեանս տարիներէն միշտ կը յիշեմ գիւղի փռապան Խօշենց Յակոբ ամմոյի պատրաստած համով մեննեիշի (ծիթրոնով հաց) համը եւ ախորժալի բուրմունքը, որ կը տարածուէր փուռին շուրջ բոլորը: Միջին Արեւելքի երկիրներուն համար առօրէական ուտեստ մըն է զաաթերն (ծիթրոն) ու անով պատրաստուած հացը: Ու տարածուած կարծիք մըն է, որ անիկա արաբական մշակոյթ է, քանի որ բոլոր արաբական երկիրներուն մէջ կը գործածուի. անունը՝ նոյնպէս արաբական է, համացանցն ալ նոյնը կը վկայէ, հետեւաբար բոլոր աշխարհի համար այն արաբական ծագումով ուտեստ մըն է:

Պատմական Ուրֆա քաղաքը թէեւ կը գտնուի Տիգրիս եւ Եփրատ գետերու միջեւ, սակայն մէկ կողմէն շրջապատուած է անապատային բլուրներով, իսկ միւս կողմէն՝ արգասաբեր եւ ջրառատ դաշտերով: Ուրֆան (կամ Ուռհա, Եդեսիա)- եղած է պատմական կարեւոր կեդրոն մը, իսկ մեզի համար ան Աբգար առաջին քրիստոնեայ թագաւորի մայրաքաղաքն է:

Սուրբ Սարգիսը եղած է հայոց պատմութեան մէջ առաջին քրիստոնեայ զօրավարներէն, որ նահատակուած է պայքարելով յանուն նոր կրօնքի: Ժողովուրդը սրբացուցած է Զայն եւ դարերու ընթացքին Ան դարձած է ամենէն սիրելի սուրբը՝ փոխարինելով Արա Գեղեցիկի կերպարը հայկական ժողովրդական պատկերացումներուն մէջ:

Ապուրը շատ սիրուած առօրեական ուտեստ է մեր խոհանոցին մէջ տարուան բոլոր եղանակներուն ալ․ կան բազմաթիւ ապուրներու տեսակներ՝ եւ մսային եւ բանջարեղէնային եւ արմտիքային․ կան ապուրներ (խաշ, խաշու), որոնք կը ճաշակեն հացը մէջը բրդելով, յաճախ նաեւ պաղ մատուցուող ապուրներ ունինք:

Դեռեւս 5րդ դարու հայ պատմիչները կը յիշատակեն թթենիի առկայութիւնը Հայաստանի մէջ․ «թութ» բառի արմատըˋ պարսկերէն կամ արամերէն լեզուէն կու գայ: Ամբողջ պատմական Հայաստանի մէջ թութը լայն տարածում ունի մեր խոհանոցին ու կենցաղին մէջ...

Հայկական աւանդական խոհանոցին ամէնէն հետաքրքրական իւրայատուկութիւններէն մէկն ալ ներդաշնակ միախառնութիւնն է տարբեր համե­րու` աղի, քաղցր, թթու, տտիպ, դառը, կծու․․․․: Հայրենի բնութիւնը հարուստ շտեմարան է տարատեսակ բնամթերքներու: Բնական քաղցրահամ ուտեստները ե՛ւ դեղամիջոց կը հանդիսանան ե՛ւ առօրեայ ու­տեստ:

Բախտաւորութիւն է խաղողի որթատունկ ունենալ տան մօտ. սարփինայի տերեւները գարնան վերջը արդէն իսկ կը փարթամանան եւ կը գեղազարդեն ամբողջ բակը` հաճելի ստուեր պարգեւելով ամրան տապին. ճնճղուկները կը ոստոստեն ճիւղերուն վրայ եւ խաղողին հասնելէն ետք կը վայելեն անոր հատիկները: Հայերը ուր ալ երթան, իրենց հետ կը տանին խաղողի մատ մը եւ կը տնկեն որթատունկ. այդպսով հայկական խաղողի տեսակները տարածուած են եւ կը շարունակուին տարածուիլ ամբողջ աշխարհով: